Буряад Уласта аймагууд буряад хэлэ хамгаалхаба хүгжөөхэ талаар хүтэлбэри бэлдэнэ

Буряад Уласта буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ талаар хүтэлбэринүүд муниципальна хэмжээндэ бии болохо. Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Дурнадахинай факультедэй буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ талаар түб ба Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай байгуулһан Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар уласай түб  аймагуудта иимэ шэнэ ажал хэхэдэнь туһа хүргэнэ.

Муниципалитедүүдтэ буряад хэлэ хамгаалха талаар өөһэдын программануудые бэлдэхэ талаар ажалые ехэ хоморой гэжэ хэлэжэ болоно – энэ болотор иимэ документнүүд Ивалгын ба Түнхэнэй аймагуудта байһан байгаа ба муниципальна байгууламжын өөһэдын мүнгэнэй үлөөл һаань, мүнгэн үгтэдэг байгаа. Тиимэһээ иимэ программануудай бии бололго – энэ ехэ үйлэ хэрэг болохо гэжэ БГУ-гай Дурнадахинай буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар түбэй захирал Александр Елаев тоолоно. Иимэ программанууд хоёр ажал: буряад хэлэ дэмжэхэ талаар ёһо гуримтай ажалые ба уласай бюджедһөө программын арга хэмжээнүүдые суг һомолхо боломжыехэрэг дээрээ харуулжа үгэхэ юм.   

Мүнөөдэр, гээд Елаев хэлээдхинэ, Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин болон гол түлэб буряадуудай нэгэ газар байһан муниципальна байгууламжануудай 12 захиргаануудайдунда хамтаран ажаллаха тухай гурбан талын хэлсээн баталдаһан байна.

– Гурбан жэлэй туршада бидэ аймагуудаар ябаабди – гэжэ Елаев хэлэнэ, – тэндэ энэ асуудалнуудые зүбшэн хэлсэжэ, иимэ дүн гаргаабди, энэ ажалые аймагууд өөһэдын хүсөөр диилэхэгүй, ямаршье арга боломжогүй юм. Эдэ жэлнүүд соо бидэ засагта асуудал табижа байгаабди, аймгуудта туһалха хэрэгтэй гэжэ хэлэнэбди, хэлэнэй оршон байһан газарта, буряад нэрэ томьёогой байһан уламжалалта байдалаараа байһан газарта, энэ болбол гол түлэб хүдөө аймагуудта буряад хэлэн байна гэжэ хэлэнэбди. Тиимэһээхэлэ дэмжэхэ талаар программанууд хэрэгтэй ба тэдэ программануудые һомолхо хэрэгтэй. Манай гүрэнэй программада тиимэ арга боломжо хараалагдана.

Энэ жэл муниципалитедүүдтэ программануудые бэлдэхэ талаар эдэбхитэй ажал эхилһэн байна, зүгөөр бэлдэгшэд олон асуудалнууд дээрэ тулгардаа, тэдэнэй дунда юрэн туршалгагүй байна. Елаевай хэлэһэнэй ёһоор, аймагууд уласай программа гү, али ондоо үндэһэтэнэй уласуудай адлирхуу программануудые хуулаад абана, тиигэжэ абтаһан документнүүд эхинһээ үхэһэндэ тоолохоор байгаа. Иимэ бэрхэтэй асуудал ойлгоһон бэеэрээ БГУ-гай буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ түбтэ болон Минобразованиин түбтэ,  Комнацай дэмжэлгээр: июнь һараһаа онлайн-зүблэлнүүд үнгэрнэ, тэндэ аймагуудта тодорхой дурадхалнууд үгтэнэ. Тэрэ тоодо программын байгуулгаар, ажалай юрэнхы шэглэлнүүдээр заабаринууд үгтөө.

– Программа соогоо гурбан гол шэглэлнүүдые тодорхойлхыень дурадханабди – муниципальна хүтэлбэри, болбосорол ба олоной үмэнэйхи ажал, - гэжэ Александр Елаев хэлэнэ. – Би юу хэлэхэеэ һананабииб гээшэеэ тодорхойлһуу. Тиин, буряад хэлэ дэмжэхэ талаар шухала шэглэл болбол засагта хабаатай болоно. Засаг буряад хэлэ албан бэшэгэй ажалда нэбтэрүүлхэ ёһотой,  хүн зонтой хүдэлхэдөө тэрэнээ хэрэглэхэ, олоной хабаадалгатай хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэдөө хэрэглэхэ ба захиргаанай ажалда баһал хэрэглэхэ ёһотой. Мүнөө дээрэ Буряад Уласта ород хэлэнтэй сасуулхада, буряад хэлэёһын тэдыдэ байна –  энэ албан ёһоной нэрэ томьёо гээшэ. Гүрэнэй хоёрдохи хэлэн гэжэ нэрлэхэдээ, тэрэ хүсэтэй болоногүй, тэрээндэ ойлгостой тайлбари байна. Манай гүрэндэ ород хэлэн албан ёһоной, хэрэг эрхилхэ хэлэн болоно, тиимэһээ Ород гүрэндэ ба Буряад Уласта 98% бүхы бэшэг баримта ород хэлээр ябахань ойлгостой. Зүгөөр буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ, буряад хэлэнэй хэлэгдэхынь тулада тэрээхэн һуурииень олохо хэрэгтэй.

Хоёрдохи шэглэл болбол, энэ болбосорол гэжэ Елаев хэлэнэ. Буряад хэлэ заагаагүй һаа, хойто үсөөн тоото үзэг бэшэггүй арадуудай жэшээгээр тэрэ үгы болохо. Болбосорол болбол хэлэнэй үндэһэ һууриниинь, тэрэнь 70-80 процент хэлэнэй бүтэн байлга ба ерээдүйн үетэндэ дамжуулга тодорхойлдог.

– Буряад хэлэ зааха арга зүй нарижуулха, һураха номуудые шэнэлэлгэ, буряад хэлэнэй багшанарые дэмжэхэ болон бусад тодорхой ажалнуудые хэхэ хэрэгтэй, - гэжэ Елаев хэлэнэ.

Олоной үмэнэ-харилсаанай һалбари баһал шухала, юундэб гэхэдэ, хэлэн  амиды байна гэжэ хэлэгдэхэ ёһотой. Тэрэ тоодо дэлгүүрнүүдэй хаягууд, харгын хаягууд, гудамжануудай гү, али һууриин газарнуудай нэрэнүүд, соносхолнууд, мэдээсэлэй самбарнууд болон букледүүд – эдэ бүгэдэ хэлэнэй амиды байһан тухай харуулжа байха ёһотой болоно.

– Хэрбээ ямар нэгэ баяр ёһолол үнгэрбэ гээшэ, тэндэ эхин дээрэнь ба һүүлдэнь буряад хэлэн зэдэлэг. Иигэжэл хэлэнэй оршон бии болоно, - гэжэ Буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ түбэй захирал тоолоно.

Буряад хэлэ дэмжэхэ талаар программанууд һайндэрнүүдые үнгэргэлгэдэ зорюулагдахаһаа гадна үдэр бүриин ажалда байха ёһотой. Усть-Орда абаад үзэе: тэндэ буряад хэлэ хамгаалха асуудалаар үнинэй бодолгото болонхой ба БГУ-тай хамта болон  “Бэлиг” хэблэлтэй хамта буряад хэлэ мэдэхэ элдэб наһанай хүүгэдтэ буряад хэлэнэй номуудые бэлдэнэ. Мүнөө табадахи ангиин номуудые бэлдэхэ ажал ябуулагдажа байна. Буряад Уласта һонирхолтой юумэнүүд баһал олон. Жэшээнь, Эгэтын-Адагта хэлэнэй түб байгуулагдаа, Захааминда буряадаар бэшэдэг уран зохёолшодой нэгэдэл бии, буряад хэлээр дуу дууладаг зохёохы бүлгэмүүд аймаг бүхэндэ байна. Хүндэ хэрэгтэй, үрэ дүнтэй юумэнүүдые дэмжэхэнь тон шухала.

– Буряад Уласай аймагуудта буряад хэлэнэй габшагай һараһаа гадна ба һуралсалай бүхы жэл соо олон хэмжээ ябуулганууд үнгэрнэ, - энээниие Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар уласай түбэй гол мэргэжэлтэн Оюна Забанова баһал зүбшөөжэ байна, - тэдэнэр буряад хэлэ дэлгэрүүлхын тула ехэ ажал хэнэ. Челленджи, олимпиада, уран уншагшадай урилдаанууд болон бусад хэмжээ ябуулганууд, теэд эдэнэр булта һайн дуранай үнгэрнэ.

Елаевай хэлэһэнэй ёһоор, эдэ бүгэдэ хэмжээ ябуулганууд ехэ мүнгэнэй гаргашатай бэшэ. Жэшээнь, 2018 ондо Буряад арадай форумда 250 мянган түхэриг гаргашалагдаһан байгаа, мүнөө дээрээ бүхы хэмжээ ябуулгануудай хахадынь һайн дуранай, волонтернуудай уряагаар ба өөһэдын һанаагаар түрэлхи хэлэеэ дэмжэхын түлөө ажал хэнэ. “Мүнгэн дэмжэлгэ болбол гүрэнэй талаһаа анхарал боложо үгэхэ, энэнь үнтэй”, - гэжэ Елаев тэмдэглээ.

Мүнөө дээрээ аймагуудтай тон тодорхой ажал хэгдэнэ. Захааминай болон Хэжэнгын аймагуудай, магад Хурамхаанай программанууд энэ жэл дүүргэгдэхэ тээшээ боложо байна. Ноябриин һүүлөөр гү, али декабриин эхеэр Улаан-Үдэдэ Буряад Уласай ТолгойлогшоАлексей Цыденовэй дэргэдэ тэдэниие хамгаалха ажал болхоор хараалагдана. Тэрэнэй дүнгөөр мүнгэ һомолхо тухай шиидхэбэри абтаха. Саашадаа иимэ жэшээтэ болоһон аймагууд бэшэндэ жэшээ боложо үгэхэ – юуб гэхэдэ, 2022 онһоо эхилжэ Буряад Уласай бүхы аймагуудта буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ талаар программануудые бэлдэлгэ эхилхээр хараалагдана.

Марина Денисова, Восток-Телеинформ.    

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.