Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули буряад хэлэнэй габшагай һарада эдэбхитэй хабаадаа

Буряад Уласта Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули буряад хэлэ хүгжөөхэ, тарааха ба дэлгэрүүлхэ талаар түбүүдэй нэгэниинь болодог. БГУ-гай Дурнадахинай институдай буряад хэлэнэй болон уран зохёолой дээдэ һургуулида элдэб шэглэлээр ажал ябуулагдадаг – буряад хэлээр ажалшадай нөөсэ бэлдэхэ талаар Сибирьтэ үсөөхэн ехэ һургуулинуудай нэгэн, багшанартай семинарнуудые үнгэргэдэг, абьяас бэлигтэй һурагшадые тодоруулжа гаргадаг, тэдэнэр ерээдүйн сагта оюутадай зэргэдэ орожо, түрэлхи хэлэнэйнгээ түлөө һанаата болохо мэргэжэлтэд болодог. Мүнөө дээрээ БГУ ямар ажал ябуулжа байһан тухай Восток-ТелеинформМА-да политологиин эрдэмэй кандидат, доцент, Дурнадахинай институдай буряад хэлэнэй болон уран зохёолой дээдэ һургуулиин захирал Гарма-Ханда Цыбикжаповна Гунжитова хөөрэжэ үгэбэ.

Дээдэ һургуули болбол гээд Гарма-Ханда Гунжитова хөөрөөгөө эхилнэ, мүнөө дээрээ хоёр шэглэлээр – хэлэ бэшэгэй болон багшынмэргэжэлтэдые бэлдэнэ. Оюутад “буряад хэлэн” болон “ород хэлэн” гэһэн хоёр шэглэлээр мэргэжэлэй болбосорол абана, тэдэнэр саашанхидаа али нэгэн предмет зааха аргатай. Гэхэтэй хамта, журналистика эрхилхэ, оршуулагшаар хүдэлхэ – энэ зорилгодо тусхай “Оршуулгын теори болон практика” гү, али “Журналистикын эхин үндэһэн”гэһэн курснууд бии.

Дээдэ һургуули болбол вуз дотор болон тэрээнһээ гадуур буряад хэлэ ехэ идхалгын ажал ябуулжа, тэрэнэй тулада элдэб түхэлэй хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэнэ, буряад хэлэнэй заншалта долоон хоногһоо эхилээд, нютаг можонууд хоорондын олимпиаданууд ба урилдаануудые эмхидхэнэ. Эдэ хэмжээ ябуулганууд ехэнхидээ Сагаалганай үдэрнүүдтэ болон буряад хэлэнэй габшагай һарын үдэрнүүдтэ үнгэрдэг, тэдэнэй олонхинь Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яамантай ба Буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар уласай түбтэй хамта үнгэргэгдэнэ. Жэшээнь, манай оюутад жэл бүри интерактивна талмайнуудые – буряад хэлээр, буряадуудай ёһо заншалаар нүүдэл экспресс-һургуулинуудые үнгэргэнэ. Һуралсалай байшанай холл соо тиимэ талмай дэлгээнэбди гэжэ хэлэхэдэ болохо, тэндэ оюутад буряад арадай ёһо заншал тухай харуулдаг ба хөөрэжэ үгэдэг – жэшээнь, хадаг гээшэ юун гээшэб, тэрэниие яажа зүб барихаб ба ямар ушарта барихаб гэжэ ойлгуулжа үгэдэг. Юундэ интерактивна талмай болодог бэ гэхэдэ, эндэ ерэгшэд эндэхи процесстэ оролсоно, тэдэнэр ганса шагнаха ба  харахаһаа гадна өөрөө хадаг баригша боложо оролсоно. Тиимэ интерактивна түхэлэй талмайн ажал  ехэ туһатай байгаа, зүгөөр хамшагай тараһанһаа боложо энэ ажал зогсоохо баатай болообди. Һургуулинуудаар, ондоо вузуудаар гү, али худалдаанай түбүүдээр иимэ талмай байгуулха арга боломжо үгы байнабди. Энэ жэл Калашниковай нэрэмжэтэ хотын номой санда “Эрхим диктант” урилдаанай үедэ ба Бурдрам соо Буряад хэлэнэй үдэрэй түгэсхэлэй үдэшэлигтэ бидэ тиимэ талмай байгуулжа шадаһан байнабди, – гэжэ Гунжитова хэлэнэ.

Энэ жэл БГУ-да нютаг можонууд хоорондын удхатай хэдэн хэмжээ ябуулгануудые – “буряадаар шүлэг уншанабди” гэһэн челлендж-урилдаа, найруулга бэшэхэ урилдаа, нютаг можонууд хоорондын онлайн-олимпиада үнгэргэһэн байнабди.  Эдэ урилдаанууд элдэб наһанай бүлэгүүдээр – томо зонууд, ахалагша ангиин һурагшад, вузуудай болон ссузуудай оюутад соо үнгэрөө. “Һурагшад тухай хэлэхэ болоо һаа,манай талаһаа өөһэд тээшэ татаха ажал болоно, иимэ хэмжээ ябуулгануудта бидэ абьяас бэлигтэй хүүгэдые бэдэрнэбди, тэдэнэр хожом саашадаа манай оюутад боложо магадгүй, - гэжэ Гунжитова хэлэнэ. – Энэ жэл онлайн-олимпиадада ехэ баллнуудые абаһан үхибүүд буряадудай ажаһуудаг аймагуудһаа – Хэжэнгын, Ахын, Захааминай, Баргажанай, Яруунын болон бусадһаа байгаа”.

БГУ-гай дээдэ һургуулиин үшөө нэгэ шухала шэглэл гэбэл – буряад хэлэнэй багшанартай арга зүйн ажал ябуулга болоно. Ехэ һургуули буряад хэлэнэй багшанарай, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдэй мэргэжэл дээшэлүүлхэ талаар ажал ябуулдаг. Тэрэ тоодо, бүри эндэ һаяхана ехэ һургуулинуудта хоёр секцидэ – буряад хэлэндэ һургаха ба хэлэнэй оршондо оруулха асуудалаар сэсэрлигэй болбосоролой эмхи зургаануудта нютаг можонууд хоорондын семинар үнгэрөө. Мүнөө дээрээ Буряад Уласта зорюута гаргагдаһан саг соо буряад хэлэндэ хүүгэдые һургаха сэсэрлигүүд бии, тиихэдэ хэлэнэй оршондо оруулха хүүгэдэй сэсэрлигүүд баһа бии – тэндэ буряад хэлээр дуугаржа һургаха хүүгэдэй сэсэрлигүүд байна.

– Мүнөөдэр иимэ түхэл буряадуудай нэгэ газар байдаг һууриин газарнуудта ехэ эрилтэтэй байна, зүгөөр зарим бүлэгүүдтэ иимэ ажал ябуулдаг хүүгэдэй хотын сэсэрлигүүд баһа байна. Жэшээнь, 52 дугаар хүүгэдэй сэсэрлигтэ иимэ ажал амжалтатай хэгдэнэ. Үнгэрһэн семинарта эгээ һайн туршалтанууд үзүүлэгдөө, бэрхэтэй асуудалнуудшье хэлсэгдээ. Хүүгэдэй сэсэрлигэй болбосоролдо мүнөө дээрээ ехэ анхарал хандуулагдахаар гэжэ би һананаб – юундэб гэхэдэ,  бага наһанай хүүгэд болохо бүри түрэлхи хэлээ муу мэдэнэ гэжэ Буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ талаар гүрэнэй программын хэмжээндэ үнгэргэгдэһэн шэнжэлгэнүүд элирүүлһэн байха юм. Тиимэһээ энээхэн хэмжээндэ бидэонсо анхарал хандуулжа байнабди, гэхэтэй хамта эхин шатын классуудаа, дунда һургуулинуудаа мартанагүйбди, – гэжэ Гунжитова тэмдэглэнэ.

Юрэнхы дээрээ зааха арга зүйдэ олон асуудалнууд гарана, юундэб гэхэдэ, хэлэнэй байдал ондоо болоно, хүүгэдэй хэлэ мэдэлгэ ондоо болоно, тиимэһээ ходо ондоо арганууд хэрэгтэй болоно, тиимэ аргануудые ходо бэдэрхэ ажал гарана. БГУ-да болоһон энэ һаянай семинарта GrapeSEED програмаар хүдэлдэг англи хэлэнэй багшанарые уриһан байнабди. Энэ программа болбол англи хэлэн дээрэ дуугаржа шадаха зорилгоор хэлэ шудалха ба 4-һөө 12 болотор наһанай хүүгэдтэ аудированиин гол заршамуудта үндэһэлнэ. Эдэ арга зүй универсальна юм, тэдэниие буряад хэлэнэй багшанар хэрэглэхэ аргатай.

Муниципалитедүүдтэ туһа

Буряад хэлэнэй ба зааха арга зүйн ба буряад болон эвенк хэлэ бэшэгэй хоёр танхимуудһаа гадна, Дээдэ һургуулида үшөө нэгэ хуби байгуулга бии юм, тэрэнэй нэрэ “Буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ түб” – энэ түб болбол эрдэм шэнжэлэлгын, эрдэмэй арга зүйн болон зүбшэлгын ажал эрхилдэг. Жэшээнь, мүнөө тус түб нютагай өөһэдын хүтэлбэриин зургаануудтай хамта ажалладаг, тэдэндэ буряад хэлэ хамгаалха ба хүгжөөхэ талаар муниципальна программануудые бэлдэхэдэнь туһа хүргэнэ. Хэрбээ эдэ программанууд һайнаар табигдаһан байгаа һаань, аймагууд өөһэдын хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэлгэдэ суг мүнгэ һомололгодо хүртэхэ аргатай.

­– Мүнөө дээрээ “Буряад хэлэ хамгаалга ба хүгжөөлгэ” гэһэн программаар хэдэн шэглэлээр горитойхон мүнгэн һомологдоно, зүгөөр тэрэнэй ехэнхи хубинь Улаан-Үдэдэ үлэнэ, харин аймагууд хажуу тээнь үлэшэнэ, зүгөөр ехэнхи буряадууд тэндэ ажаһууна ха юм. Мүнөө бидэ тэдэндэ программа бэлдэхэдэнь арга зүйн туһа хүргэнэбди, тэрэнээр тэдэнэр дэмжэлгэдэ хүртэхэ аргатай болохо, - гэжэ Дээдэ һургуулиин захирал хэлэнэ.

Юрэнхы дээрээ һүүлэй жэлнүүдтэ үхибүүдэй дунда, буряадуудай байдаг аймагуудаар мүн лэ буряад хэлэ мэдэхэ байдал муудана. Гунжитовагай хэлэһэнэй ёһоор, глобалшилал, цифровизаци, «гаджетизаци» зогсоохын аргагүй, зүгөөр буряад хэлэн оньһото мэдээсэлэй оршондо, гэр бүлэдэ байхын түлөө ажал хэхэ хэрэгтэй.

– Мүнөө дээрээ буряад хэлэнэй талаар олон асуудалнууд байна, гол асуудалынь гэхэдэ, энэ ажалда бүхы хабаадагшадые бултыень, нэн түрүүн гэр бүлэнүүдые хабаадуулха гээшэнь тон шухала. Эрдэмтэдэй, багшанарай гү, али засаг зургаанудай – болбосоролой яаманай гү, али Буряад Уласай Толгойлогшын оролдолго эндэ хүсэд бэшэ – энэ болбол бултанай ажал болохо ёһотой. Элдэб шалтагаануудһаа түрэлхид өөһэдөө хэлэ мэдэнэгүй гэжэ мэдээжэ, зүгөөр эсэгэнь гү, али эхэнь гэр бүлэ соогоо буряад хэлэеэ мэдэхэ байдаг, харин үхибүүдээрээ хөөрэлдэнэгүй, тиигэжэ үхибүүдэйнгөө хүмүүжэлыегаджедүүдтэ болон ниитын сүлжээнүүдтэ даалгаад орхино. Иимэ байдалые хубилгаха хэрэгтэй ба өөһэдын хүүгэдтэ түрэлхи хэлыень дамжуулха ажалые аба эжыдэнь һайн ойлгуулжа үгэхэ хэрэгтэй байна.

Марина Денисова, Восток-Телеинформ. 

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.