Хүннүү хото: эртын урда сагһаа мүнөө болотор

Хүннүү арадай түүхэ тухай олондо хэзээш мэдээжэ. Хэр тиигэбэшьень, арын ниислэл хотонь мүнөөнэй Улаан-Үдын үмэнэ түбхинэһэн байгаа гэжэ зарим зондо дуулдаашьегүй байжа магад. Ород уласай дэбисхэр дээрэ оршоһон иимэрхүү янза шанартай һуури буусануудай дунда Буряад уласай ниислэл шадархи, Ивалгын аймагтахи хүннүүгэй хото эгээл үни урданай нэгэниинь мүн гээд имагтал тоологдодог. Тон лэ энээхэн газарта метр хахад шахуу зузаантай хүрьһэ шоройн дороһоо археологуд эртэ хаһын улад болохо хүннүүдэй хото оложо гаргаа бэлэй.

Ивалгада оршодог үнөөхи хото гэбэл, мүнөө болоходо археологиин шухаг хоморой хүшөө гэжэ алдаршанхай. Манай шата үеын (ээрын) урдахи III-һаа I-дэхи зуунжэлнүүдтэ тус хото мүндэлһэн байжа болоо гээд эрдэмтэд тоолодог. «Гүннүү» гээд Европо түбидэ алдарһан улад, юрэнхыдөө, Хүннүү эзэн хаанта уласһаа эхитэй. Можо нютагууд хоорондын сонинуудай мэдээгээр, гүннүүдэй суу соло Атилла удамаршын ударидалга доро (444-453) эгээл ехээр дэлгэрһэн байна. Тэрэ үедэ тэдэ Волго мүрэнһөө Рейн гэдэг мүрэн болотор дайда түби эзэмдэжэ, мэдэлдээ оруулһан байгаа. Харин удамаршынгаа наһаяа барахада, тэрэ ехэ уг ундиин таһардаһанууд хубаар-хубаарһаар Балкан болоод Аппенин аралнуудаар һуурижаба. Хүннүү улад Түбэй Азиин нүүдэлшэ арадуудай дундаһаа эгээл урид өөрын улас байгуулжа шадаа. Манжаһаа Енисей мүрэн хүрэтэр үрэн дайда тэдэнэй мэдэлдэ байгаа болоно. Тэдэнэртэ бусадтай зэргэ Хааниин эзэн хаанта уласшье зөөри татабари гэжэ түлэхэ баатай байгаа бшуу.

Хүннүү уласай ара захын хэрэм – хото Үдэ, Сэлэнгэ мүрэнүүдэй уулзуур шадар хоёр мянга гаран жэлэй саана бодхогдобо, гээд Буряад уласай Соёлой яаманай сайт дээрэ табигданхай байдаг. Хотын һуури шэнжэлхэ һэдэлгэнүүд оройл һаяшаг, оройдоол XX зуунай эхеэр, захалаа. Тэрэ болотор юунээшье оро һэегүй үгы болоһые таахын мүнөө аргагүй. Тиигээ яагашье хадань, олдогшо баялигуудай ашаар «хотын» нэрэ хүндэ гүрэнэй хамгаалгатай хүшөө гэжэ хэргэмдэ хүртөөгдөө. Саг сагтаа шухагай элдэб юумэнүүд эндэ олдоо – хитад лааг дабирхайгаар хушагдаһан хуурсагуудай хахардаһанууд, янзын шэдитэ амитадтай хүрэл толинууд, гоёолто зүүдхэлнүүд, нааданхайнууд гэхэ мэтэ гээд Russian Mystery сайт дуулгана.

Википедиин мэдээгээр, 340 х 340 метрэй дэбисхэр газар дээрэ алиш тээһээ харууһатай хэрэм һуурин эндэ байгаа. Дүүрэн талмайнь11,5 гектар бүридүүлнэ. Хэрэмэй ханын гадар талаһаа хайр шулуугаар, дотор талаһаа зузаан модон хабтагайгаар бүхэлэгдэһэн байна. Хүннүүд газар малтажа, эшээн маягаар зохёоһон гэрнүүдтэй, дороо хониной гү, али тэмээнэй нооһон һэеы хибэс дэлгэдэг байһан байна. Дүрбэн дабхар газар хүреэ, далангуудай хоорондуур һубаг нүхэн – иигэжэ һууринаа бүһэлжэ бүхэлһэн байгаа. Байха гэрнүүдынь дүрбэлжэн, хэдэн дабхар хушалтатай, хана болоод оёорынь шабардаатай. «Хотын» һуури дээрэһээ атар томо овчарка, дог үүлтэрэй нохойнуудай, гахайн, мориной, һарлагай, сар бухын, ямаан, хонин, тэмээнэй араг яһанууд элбэгээр олдоо. Тэрэшэлэн, газар хахалха шэрэм анзаһануудшье олдоһон байна. Хүннүү уладтан эбэр номотой, годли һуршатай, жада, мэсэ һэлмэтэй, дуулга хуягтайшье байһан байна.

Һуурин, юрэдөө, хоёр зуунай туршада ажамидаржа байгаа, удаань, манай шата үеын нэгэдэхи зуунай тэн багаар дайгаар добтолһонһоо һандараа. «Хотын» ойрохоно хүниие хүдөөлүүлдэг хүүр байгаа. Тэндэ хүнэй үлэгдэлнүүдэй хажуугаар эзэнтэеэ булагдаһан амитадай яһанууд олдобо. Гэр байрануудш дотор олдоһон хүнэй бэеын үлэгдэлнүүд гэнтын добтололгоһоо тэдэнэй хохидые гэршэлнэ.

Мүнөө болоходо, Ивалгын хото һуурин хойноһоо урда зүг тээшэ - 348 метр, баруунһаа зүүлжээ – 194-216 метр талмай эзэлнэ. Зүүн тээһээ гурбадахи хубинь шахуу Сэлэнгын үертэ абтаа. Урда хизаартань, Толгой хадын оршон, бөөнэр, ламанарай үргэл бүтээдэг сээртэ газарнууд бии. Хадын хойто ташаланда субарга бодхоогдонхой. Анха урданай һуурин шэнжэлэлгэнүүд үргэлжэлһөөр. 2017 оной зун эндэ уласхоорондын экспедици үнгэргэгдөө, гээд «Восток-Телеинформ» агентство мэдээсэһэн байха. Ородой, Холбоото Штадуудай, Швециин болон Солонгосой эрдэмтэд һүүлэй арга нүхэсэлнүүдые хэрэглэн, хоёр мянган жэлэй саана оршон тойронхи байгаалиин, ажахы байдалай хэб тодорхойлхо хүсэлтэй наашаа зориһон байгаа.

- Энэ удаа балай ехэ газар малтаагүйшье һаа, һураггүй анхарлтайгаар хараабди. Тэрэй үеын хүнэй байра байдал зурагламаар зөөри бараануудай хэһэгүүд суглуулагдаа – загаһанай яһанууд, хашарһанууд, орооһон гэхэ мэтэ. Эдэ бүгэдэ шэнэ дүнгүүдые согсолхо арга олгуулха зэргэтэй, - гээд түсэл хэрэгые хүтэлэгшэ Николай Крадин хөөрэнэ. - Гол зорилгомнай гэбэл, шэнэ юумэнүүдые оложо, зүб мүрөөр согсолхо мүн болоно.

Александра Шагдарова.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.